انواع قهوه تلخ و اسپرسوهای تلخ
قهوه، به عنوان یکی از پیچیدهترین نوشیدنیها از نظر شیمیایی و حسی، طیف وسیعی از طعمها را ارائه میدهد. تلخی یکی از ویژگیهای کلیدی در برخی قهوههاست که به عوامل متعددی مانند ژنتیک دانه، پروفایل رُست، روش دمآوری و حتی شیمی آب بستگی دارد. در این مقاله، بهصورت تخصصیتر به بررسی ریشههای تلخی در قهوه و اسپرسو، همراه با جزئیات علمی و فنی میپردازیم.
۱. دانههای قهوه و نقش ژنتیک در تلخی
الف) روبوستا (Coffea Canephora)
ترکیبات شیمیایی:
دانههای روبوستا حاوی ۷-۹٪ کافئین (تقریباً دو برابر عربیکا) و سطوح بالاتری از کلروژنیک اسیدها (CGAs) هستند. این اسیدها هنگام رُست شدن، به متیلکزانتینها و کینینها تجزیه میشوند که مسئول طعم تلخ و گس هستند.مطالعات: پژوهشها نشان میدهند روبوستا تا ۲۵٪ تلختر از عربیکا است (منبع: مجله علوم غذایی، ۲۰۲۰).
کاربردها:
روبوستا در اسپرسوهای ایتالیایی (مانند بلندهای ناپولی) و قهوههای فوری استفاده میشود تا تلخی و کِرِم (کف) را افزایش دهد.
ب) عربیکا (Coffea Arabica)
تلخی پایینتر:
عربیکا بهطور طبیعی اسیدیته میوهای و شیرینی ملایم دارد، اما در رُستهای تیره (مانند French Roast)، ترکیباتی مانند فنولیک اسیدها و ملانوئیدینها (ناشی از واکنش مایلارد) تلخی ایجاد میکنند.نکته: برخی واریتههای عربیکا مانند ایبریکا (هیبرید عربیکا و لیبریکا) تلخی بیشتری دارند.
ج) هیبریدها و گونههای خاص
دستههایی مانند Excelsa (Coffea Liberica var. Dewevrei):
این گونه نادر، با طعم دودی و تلخ، اغلب در ترکیب قهوههای آسیای جنوب شرقی استفاده میشود.
۲. اسپرسوهای تلخ: از تئوری تا عمل
اسپرسو به دلیل فشار بالا (۹ بار) و زمان استخراج کوتاه (۲۵-۳۰ ثانیه)، ترکیبات روغنی و تلخ را سریع استخراج میکند. عوامل مؤثر بر تلخی اسپرسو:
الف) پارامترهای استخراج (Extraction Variables)
نسبت قهوه به آب (Brew Ratio):
رسیترتو (۱:۱ تا ۱:۱٫۵): غلظت بالا، اما تلخی متعادل به دلیل استخراج کمتر ترکیبات انتهایی.
لونگو (۱:۳ تا ۱:۴): افزایش زمان تماس آب با قهوه، استخراج ترکیبات تلختر مانند تریگونلین و کافستول را افزایش میدهد.
درجه آسیاب (Grind Size):
آسیاب ریز (مثل نمک دریایی) باعث اور-اکسترکشن (استخراج بیش از حد) و آزادسازی آلکالوئیدهای تلخ میشود.
دما و فشار:
دمای بالای آب (۹۴-۹۶°C) و فشار نامناسب (بالاتر از ۹ بار) ممکن است تلخی را تشدید کند.
ب) ترکیب دانه ها (Blend)
اسپرسوی ایتالیایی کلاسیک: ترکیب ۸۰-۹۰٪ عربیکا + ۱۰-۲۰٪ روبوستا برای افزایش کِرِم و تلخی.
اسپرسوی تکخاستگاه روبوستا: مانند اسپرسوهای ویتنامی با ۱۰۰٪ روبوستای ویتنام مرکزی.
۳. روشهای دم آوری و تشدید تلخی
الف) قهوه ترک (Turkish Coffee)
علل تلخی:
پودر بسیار ریز (مشابه آرد) و جوشاندن قهوه در آب (تا ۱۰۰°C).
تشکیل سازماندهی کلوئیدی که ترکیبات تلخ را در فاز مایع متمرکز میکند.
ب) فرنچ پرس (French Press)
اور-اکسترکشن:
زمان دمآوری بیش از ۴ دقیقه و استفاده از آب جوش (۱۰۰°C) باعث استخراج تاننها و کوئینوریدها (ترکیبات تلخ) میشود.
ج) کلد برو (Cold Brew)
کاهش تلخی:
دمآوری سرد (۲۴ ساعت در دمای اتاق) استخراج آلکالوئیدهای تلخ را کاهش میدهد، اما اگر از دانههای رُست تیره استفاده شود، بازهم تلخی غالب است.
۴. شیمی تلخی: از دانه تا فنجان
الف) ترکیبات تلخکننده قهوه
کافئین: آلکالوئیدی با طعم تلخ پایه.
کلروژنیک اسیدها (CGAs): در رُست تیره به لاکتونهای کافئوئیک تبدیل میشوند.
ملانوئیدینها: پلیمرهای قهوهای رنگ حاصل از واکنش مایلارد (بین آمینواسیدها و قندها).
کافستول و کوهوئول: دیترپنهای موجود در روغنهای قهوه، با طعم تلخ و خاکی.
ب) تأثیر رُست بر بیوشیمی دانه
رُست تیره (Dark Roast):
کاهش اسیدیته (تجزیه اسید سیتریک و مالیک) و افزایش ترکیبات آروماتیک تلخ.
تشکیل فورانها و پیرازینها (ترکیبات بودار و تلخ).
۵ فاکتورهای جانبی مؤثر بر تلخی
کیفیت آب:
آب با TDS بالا (کل مواد جامد محلول) و سختی کربناتی (بیکربنات بالا) باعث استخراج کاراملیزه و تلختر میشود.
آب ایدهآل: TDS=150 ppm، pH=7، و نسبت کلسیم به منیزیم ۲:۱.
نگهداری دانه:
دانههای کهنه (بیش از ۴ هفته پس از رُست) اکسید شده و طعم تلخ و خاکی میگیرند.
۶. کاهش تلخی: تکنیکهای پیشرفته
کنترل اکسترکشن:
استفاده از دستگاههای اسپرسو با قابلیت تنظیم فشار (مثل پروفایلینگ پمپ) برای محدود کردن استخراج ترکیبات ناخواسته.آب اصلاحشده:
افزودن مواد معدنی خاص (مانند منیزیم سولفات) برای متعادلسازی استخراج.تکنیکهای رُست:
رُست شیرین اسپات (Sweet Spot) که در آن زمان رُست برای حفظ قندهای طبیعی و کاهش تجزیه CGAs تنظیم میشود.
۷. جمعبندی تخصصی
تلخی قهوه یک ویژگی چندبُعدی است که از تعامل ژنتیک دانه، تکنیکهای رُست، متغیرهای دمآوری و شیمی آب ناشی میشود. برای علاقهمندان به طعمهای تلخ، اسپرسوهای روبوستا-محور (مانند اسپرسو ناپولیتانو) یا قهوههای رُست تیره فرانسوی پیشنهاد میشوند. در مقابل، استفاده از دانههای عربیکای رُست متوسط (Medium Roast) با آب نرم و دمآوری دقیق، راهی برای کاهش تلخی است. در نهایت، درک صحیح از برنامهریزی اکسترکشن و پروفایل رُست، کلید دستیابی به تعادل مطلوب است.
